Kitaplar< Geri dönün

TÜRK GİYİM SANAYİİNİN TARİHİ KAYNAKLARI

GSD Dış Ticaret A.Ş. yayını, 1.basım 1996, İstanbul (ISBN 975-94934-1-1)


TÜRK GİYİM SANAYİİNİN
TARİHİ KAYNAKLARI

Prof. Önder Küçükerman

Bu kitap GSD Diş Ticaret A.Ş. tarafından, kuruluşunun 10 yılı anısına yayımlanmış, Mayıs 1996 tarihinde 1500 adet olarak basılmış ve numaralandırılmıştır.

Bu kitabın içinde yer alan giysilerin yayımına izin veren Sadberk Hanım Müzesi, İcra Komitesi Başkanı Sevgi Gönül'e, yardımcı olan yöneticilerine ve uzmanlar Şebnem Akalın, Lale Görünür, Hülya Yılmaz'a ve Milli Saraylar Dairesi Başkanlığı arşiv görevlisi Demet Aygar'a teşekkür ederiz.

Yayına hazırlayan ve düzenleyen: Prof. Önder Küçükerman
Grafik uygulama: Canan Kahraman
Dizgi, grafik uygulama, renk ayırımı, baskı: Aksoy Grafik Dizgi Matbaacılık A. Ş.
Cilt ve Kutu, Numune Cilt Sanayi Ltd. Şti.
1. Baskı, Mayıs 1996

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
Önol Akalın, GSD Dış Ticaret A. Ş. Genel Müdürü, 9

GİRİŞ
Prof. Önder Küçükerman, 11

I. BÖLÜM:
TÜRK GİYİM TARİHİNİN KAYNAKLARI
Türk giyim tarihinin ilk dönemi 19 · Asya'dan gelip Anadolu'da yeşeren renkli bir giyim sistemi, 22. Anadolu'da Selçuklu dönemi giyimi, 25. Anadolu'da ilk kervansaraylar, kervanlar ve dokuma ticareti 33. İstanbul'da kumaş üretimi ve kıyafet denetimi, 36. Osmanlı İmparatorluğu'nda geleneksel giyimin değişimi ve moda, 41. Çuha: her zaman çok aranılan bir kumaş, 41. 17. Yüzyıl'dan 'yeni' giyim örnekleri: Aba cepkenler, 43. Başmak: Giyimin tamamlayıcısı olan ayakkabılar, 45. Ferace: Kadın ve erkek için genel bir giyim sistemi, 47. Saray hareminde erkeği örten tasarım, 50. Bir yelek türü: Fermene, 50. 18. Yüzyıl'da, İstanbul'da yangın tulumbacılarının yarattığı moda, 51. Devlet görevlilerinin yarattığı moda: Paşalı kıyafeti, 51. Moda yaratan ürün: 'Selimi' Kavuk, 54. Halkın giyim ürünlerini isimlendirmesine bir örnek: 'Mercan' terliği, 54. 18 Yüzyıl ortalarında kıyafet denetimi, 55. 18. Yüzyıl sonlarında yaygınlaşan bir moda: Bele şal kuşak sarma, 57

2. BÖLÜM:
OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA DOKUMA SANAYİİ
Osmanlı sanayi norm ve standartlarını sağlayan loncalar, gedik sistemi ve dokuma sanayii, 64. 1640'lı yıllarda kumaş ve giyim, 76. Evliya Çelebi döneminde İstanbul dokuma ve giyim sanayiinden örnekler, 83. 1721 yılında el üretimi yapan bir ipekli dokuma fabrikası, 88. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batı ile yakınlasma dönemleri, 92. 18. Yüzyıl'in sonunda Osmanlı sanayii, 95

3. BÖLÜM:
19. YÜZYIL'DA OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDAKİ GİYİM DEĞİŞİKLİKLERİ
Osmanlı askeri giyiminde yeniçerilik dönemi ve sonrası, 103. 'Devşirme' sisteminin kaldırılıp yeniçeri ocağının açılması ile yeni bir moda, 104. 18. Yüzyıl başında 'Hüseyin Paşa Çıplağı' modası, 111. Osmanlı ordusunda 'Nizam-ı Cedid' ve yeni bir giyim sistemi, 115. Askeri giyimin yenilenmesi ve 'Elifi' şalvar, 115. 19. Yüzyıl başlarında bir moda 'Sine Perçemi', 121. 1808 'Sekban-ı Cedid' ve yeni bir giyim: 'Şubara', l21. 1826'da kullanımı sona eren erkek entarisi, 125. 1828 Osmanlı İmparatorluğu'nda askeri ve sivil kıyafet değişikliği için gereken sanayiin kurulması, 128. Fes, 131. Pelerin, 137. 1830'lu yıllarda yeni askeri giysileriyle 'Zarif Paşa'nın anıları, 139. Osmanlı İmparatorluğu'nda 'Avrupa' giysisi, 141. 'Setre' pantolon, potin ve kaloş, 143. 'Frenk' gömleği, 143. 1853 Kırım Savaşı ve 'Bahriye Neferi'nin yeni üniforması, 145. 1854 -1871 yılları arasında Topkapı Sarayı'nda çalışan bir terzinin defteri, l59. 1860'larda kışlık askeri giysi: 'Avniye', 161. Abdülmecid ve Abdülaziz döneminin erkek giyimi: İstanbulin, 161. Kadın giyiminde yaşmak, 161. 1869 Kadınların iş hayatına yönelişi, 163. 1884 yılı İstanbul gazetelerinde giyim ilanları, 165. İstanbulin'in yerine redingot, 167. Yıldız Sarayı'ndaki 'Zuaf' uniforması, 169. 1903: Fransız ressam Pretextat Lecomte'nin gözlemleriyle Osmanlı dokuma ve giyimi, 169. 1913'ten sonra Türk dokuma ve giyim sanayiinin yeni gelişim dönemi, 177.

4. BÖLÜM:
İLK ULUSLARARASI SANAYI SERGİLERINDE OSMANLI İMPARATORLUĞU'NUN DOKUMA VE GİYİM ÜRÜNLERİ
1851 Londra 1. Uluslararası Sergisi, 205. 1855: Paris Uluslararası Sergisi'nde Osmanlı dokuma ve giyim ürünleri, 207. 1862: Londra 2. Uluslararası Sergisi'nde Osmanlı dokuma ve giyim ürünleri, 209. 1863: İstanbul'da 'Sergi-i Umum-i Osmani'de dokuma ve giyim ürünleri, 211. 1867 Sultan Aziz'in Avrupa gezisi ve Batı'daki sanayi yeniliklerinin ülkedeki yansımaları, 215.

5. BÖLÜM:
SANAYİ DEVRİMİ'NİN OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDAKİ YANSIMALARI VE GÜNÜMÜZE KADAR GELEBİLEN TARİHİ FABRİKALAR
1805: Sanayi devriminin Osmanlı İmparatorluğu'ndaki ilk yansımaları: İstanbul'da. sanayi kuruluşları, 233. Türk dokuma sanayiinin temel taşı olan 'Feshane fabrika-i Hümayunu', 235. 'İslimiye' Çuha Fabrikası, 250. Türk dokuma sanayiinin tarihi kaynakları içinde çok özel bir yeri olan 'Hereke Fabrika-i Hümayunu', 253. Bakırköy Bez Fabrikası, 277

FOTOĞRAFLAR, 280
AÇIKLAMALAR, 280
KAYNAKLAR, 282

--------------------------------------------------------------------------------

ÖNSÖZ

Önol Akalın

GSD Dış Ticaret A.Ş. Genel Müdür ve Yönetim Kurulu Üyesi

Bu kitap, GSD Dış Ticaret'in onuncu kuruluş yılı münasebetiyle hazırlanmıştır. 1986 yılında kurulan ve bugün hazır giyim sanayiimizin içinde öncü ve örnek bir yere sahip olan GSD Dış Ticaret, bu çalışmayla içinden çıktığı sektöre kültürel alanda da kalıcı bir hizmet vermek amacındadır. Bir diğer amacımız da, tarih zinciri içinde Türk hazır giyim sanayiinin oluşumuna ve gelişimine katkıda bulunan eski tasarımcıları, uygulayıcıları ve bu faaliyet dalına emek verenleri saygıyla anmaktır.

Küçük Asya'dan yayılarak bir dünya imparatorluğu kuran Osmanlılar, geniş sınırları içinde değişik giyim tarzlarının oluşturduğu fevkalade zengin bir giyim dünyası içinde yaşadılar. Bu zengin bileşimin ve birikimin zaman içindeki gelişimi, değişimi, teknolojik evrimi, Türklerin Orta Asya'dan başlayarak Küçük Asya'ya ve oradan da Avrupa kapılarına uzanan, nihayet Cumhuriyet'in kurulmasına yol açan tarih içindeki serüvenlerinin uluslararası ilişkiler, ekonomik ve sosyal gelişmeler, kültür ve sanat etkileşimleri gibi pek çok yönlerini yansıtmaktadır. İşte bu kitabın amacı, giyim sanayiimizin tarih süreci içindeki köklerini, kaynaklarını araştırmak, nesilden nesile aktarılan bu kültürel ve endüstriyel mirasın gelişimini kalıcı bir yapıtla gözler önüne sermektir.

GSD Dış Ticaret'in onuncu kuruluş yılını bu değerli yayınla kutlamaktan büyük bir mutluluk duyuyor, bu projeye verdikleri destek için başta Yönetim Kurulu Başkanı Turgut Yılmaz olmak üzere tüm GSD Dış Ticaret Yönetim Kurulu üyelerine en içten teşekkürlerimi sunuyorum.

Kitap, değerli bilim ve sanat adamı Prof. Önder Küçükerman tarafından hazırlanmıştır. Prof. Küçükerman her zamanki özenli çalışmasıyla kultürel ve endüstriyel mirasımızın pek çok değerini ve olgusunu gün ışığına çıkarmakta, bugün en ileri bilgi ve teknikleri gittikçe daha yaygın bir şekilde kullanarak gelişen Türk hazır giyim sekörünün esasen sahip olduğu bir çok zenginliği bizlere tanıtmaktadır.

Prof. Önder Küçükerman'a ve kitabın baskısını sanatsal bir düzeye taşıyan Aksoy Matbaacılık A.Ş. sahibi Sayın Atilla Aksoy'a burada bir kez daha teşekkür etmeyi bir borç biliyorum.

GİRİŞ

Prof. Önder Küçükerman

Bu kitap, bugün uluslararası ortamda, gerçek kimliğine ulaşmakta olan Türk tekstil ve giyim sanayiinin, bu başarısının arkasında yatan 'gelenek deney bilgi' sisteminin kaynaklarını kalın çizgilerle ortaya koymak üzere hazırlandı.

Aslında Anadolu, tarihin ilk günlerinden bu yana tekstil açısından zengin doğal kaynaklara sahip olmuştur. Bu kaynaklar yardımıyla her türlü tekstil için gereken her malzeme ucuz olarak sağlanabilmiştir. Ayrıca Anadolu, coğrafi konumundan ötürü, doğu-batı-kuzey-güney yönlerindeki dört değişik üretim ve tüketim zincirinin bağlantısının sağlanmasında önemli bir düğüm noktası görevini yapmıştır. Bu nedenle tarih boyunca önemli ulaşım, ticaret ve kültür akımlarının tam ortasında bulunmuştur. Bir çok bölge ve şehir, bu uzun süre boyunca tekstil konusunda ayrı ayrı özellikler taşıyan ürünleriyle rekabet gücüne sahip olmuştur.

Öte yandan Anadolu, yine dört bir yandan gelen göçlerle her zaman zengin bir kültürel kimlik taşımış ve bu yönde özgün ürünlere sahip olmuştur. Ama tekstil ve giyim ürünleri, hem zengin kültür miraslarıyla, hem de rekabet gücüne sahip olan üretimiyle, Anadolu'da neredeyse birer giysiden daha çok, görsel bir iletişim dili biçimine donüşmüştür. Osmanlı döneminin ilk günlerinden son gününe kadar, tekstil ve giyim, özellikle bu iletişim dili açısından üzerinde çok durulan ve devlet düzeyinde titizlikle denetlenen bir konu olmuştur. Bugünkü anlamıyla 'Moda' demek olan 'Kıyafet'in üretiminin planlanması normların, kalitenin, fiyatın denetlenmesi, tasarımın yönlendirilmesi amacıyla her zaman en üst düzeyde girişimler sürdürülmüştür. Bir anlamda üretim ve tüketimin dengede tutulması için sistemler geliştirilmiştir

Osmanlı İmparatorluğu'nun zamanla genişleyen etki alanı içinde, askeri ve sivil giyim sistemi, hemen her zaman karmaşık bir görsel iletişim düzeni olarak kabul edilerek, gereken çok yönlü düzenlemeler sık sık yapılmıştır. Örneğin devlet yapısındaki değişiklikler önce askerin, sonra halkın giysilerine yansımıştır. Bu nedenledir ki Osmanlı giyim sistemi birçok kez tepeden tırnağa yenilenmiştir.

1800'lü yıllarda, Batı'daki 'Sanayi Devrimi'nin ülkeye girişi ile yine halkın giyiminin değiştirilmesi ise dolaylı olarak dokuma ve giyim sanayii açısından büyük ve karmaşık projelerin de başlatılmasını gerektirmişti. İşte bu nedenledir ki ülkedeki büyük sanayileşme hareketinin ilk girişimleri de 19. Yüzyıl'da dokuma ve giyim konusunda başlatılmıştı. Başta İstanbul olmak üzere bir çok bölge bu dönemin en gelişmiş fabrikaları kurulmuş, giyimdeki yenilikler yaygınlaştırılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'ndan Cumhuriyet dönemine gelindiğinde de ayni yöndeki sanayilemenin geliştirilmesi için çok yönlü destekler sağlanmş, giyim değişiklikleri yapılmış ve bu yöndeki yatırımlara devlet yine öncülük yapmıştır.

Yukarıda çok kalın çizgilerle belirtilen uzun geçmişin sonucunda, Anadolu'nun hemen her bölgesi kendi kaynaklarından elde ettiği tekstil potansiyeli oluşturmuştur. Bu potansiyel içinde kültürel özellikleri ağır basan küçük ölçekli üretim yanında, en ileri düzeyde ve uluslararası normlarda rekabet gücüne uzanan geniş bir üretim sanayii zinciri elde edilmiştir.

Öte yandan, Anadolu'nun binlerce yıllık geleneklerlne dayanan bir 'görsel dil hazinesi' olan dokuma ve giyim sistemleri, bugünkü anlatımla, her an değerlendirmeye açık, uluslararası ortamın normlarına etkili olabilecek, çok zengin bir moda kaynağı ansiklopedisi gibidir.

Bütün bu çok yönlü ve zengin mirası değerlendiren bugünkü Türk tekstil ve giyim sektörü, işte bu pek az bilinen ilginç bir kaynaktan da güç almaktadır: İstanbul… Çünkü yüzyıllar boyunca bütün bu projelerin planlandığı, hayata geçirildiği bir tür moda merkezi İstanbul'dur. Ancak, Türk tekstil ve giyim sektörünün Anadolu'da binlerce yı1 boyunca, gerçek deneyler yaşayarak elde ettiği bu tarihi birikim, bir tasarım düşüncesinin kaynağı olarak yeterince gözönüne çıkarılmamıştır.

İşte bu kitapla yapılmak istenilen şey, bu uzun ve çarpıcı geleneğin köşe taşlarını kalın çizgilerle tanımlamak ve günümüzün Türk giyim temellerindeki tasarım kaynaklarını elden geldiği kadar ortaya çıkartmaktır.

1996, İstanbul