Kitaplar< Geri dönün
İSTANBUL’DA 500 YILLIK SANAYİ YARIŞI, TÜRK CAM SANAYİİ VE ŞİŞECAM
Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. yayını, 1998, İstanbul (ISBN 975-7028-04-5)
(A 500 Years’ Heritage in Istanbul THE TURKISH GLASS INDUSTRY AND ŞİŞECAM, Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. publication, 1. printing, 1998, Istanbul)
İSTANBUL'DA 500 YILLIK SANAYİ YARIŞI
TÜRK
CAM SANAYİİ
VE ŞİŞECAM
Prof. Önder Küçükerman
Bu kitap Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A. Ş. tarafından yayımlanmış, Aralık 1998 tarihinde 2000 adet olarak basılıp numaralanmıştır.
Yayına hazırlayan ve tasarlayan: Prof. Önder Küçükerman
Özel fotoğraflar: Serdar Tanyeli
Dizgi, grafık uygulama, renk ayırımı, baskı: Aksoy Grafik Dizgi Matbaacılık A.Ş.
Yayın sorumlusu: İlknur Çetin
Grafik uygulama: Salih Ocakçı
Yazı karakteri: Garamond
Kapak Cildi: 2.5 mm. Kapba Mukavva üzerine Som Kimya cilt bezi kaplanmıştır. 170 gr. Feldmühle's Mediaprint Matt
Yan Kağıt: 220 gr. Fabriano Colore Blue
Baskı: Heidelberg Speed Master 72V Plaka: Polycrome Fxirage
Mürekkep: Sun Chemical Controltuft Df Kauçuk: Rollin Polycell Baskı hızı: 4000 Adet/saat
ISBN 975-7028-04-Ş
1. Baskı: Aralık 1998
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
Adnan Çağlayan, Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları Genel Müdürü, 11
GİRİŞ
Önder Küçükerman, 13
CAM: ATEŞİN İÇİNDEN GELEN 5000 YILLIK SANAYİİN PARILTILI ESERİ; Tarih boyunca üst düzeyde bir kimlik yarışı olarak cam üretimi, 14 · Camın özellikleri: Saydam. Renkli. Kırılgan. Sıcak. Hüner. Gelenek. Gizlilik, 15
I. BÖLÜM:
ANADOLU'DA CAM ÜRETİMİNİN BAŞLANGIÇ DÖNEMİ
ANADOLU CAMCILIĞININ İLK GÜNLERİ: 'İç Kalıp'la üretilen ilk camlar, 22. Boncuklar, 23. Hurri-Mitanni, 25. Miken. Hitit, 26. Urartu. Frig. Yunan, 27. Roma dönemi, 32. Bizans dönemi, 33. 8. Yüzyıl Venedik camcılığı, 36. 13. Yüzyıl Selçuklu camcılığı, 37. Memluk camcılığı, 40. 14-15. Yüzyıl Bohemya ve Venedik camcılığı, 40
II. BÖLÜM:
15. YÜZYILDA 'TOPKAPI SARAYI' VE CAM SANAYİİNİN ÖRGÜTLENMESİ
İSTANBUL CAMCILIĞININ İLK GÜNLERİ: 1450: Edirne Sarayı, 44. Topkapı Sarayı camları, 44. 'Tepedeki Işık', 45. Tepe Pencereleri, 46. 1469: Fatih'in mutfağından camlar, 47. 1522: 'Cam humbara' 47. 1550'de İstanbul camcılığı, 50. 1550: Süleymaniye Camii, 50
OSMANLI CAMCILIĞININ ÖRGÜTLENME DÖNEMİ: 'Lonca'lar ve 'gedik', 54. 'Ehl-i Hıref', 58. 1550: 'Agricola' ve Avrupa cam sanayii, 59. 1555: Saraydaki camlar, 62. 16. ve 17. Yüzyıl'da Venedik camcıları, 63. 16. Yüzyılda cam üretimi, 66. 1560: Venedik'ten ithalatın yasaklanması, 66. 1582: Araba üzerindeki cam fırını, 67. Topkapı Sarayı'ndan camlar, 71. Evliya Çelebi ve İstanbul camcılığı, 71. 1640 'Narh defterleri'nde camlar, 75. 1650'den sonra Avrupa cam sanayii, 79. 1675: Edirne şenliğinde camlar, 81. 1682: İstanbııl camcılığı, 82. 1689: Saray mutfağında camlar, 82. 17-18 Yüzyıllarda cam üretimi, 83. Sanayi devrimi ve Venedik camcılığı, 83. 1716: Venedik'ten cam ithalatı
SANAYİ DEVRİMİ VE CAMCILIK: 84. 18. Yüzyılda cam sanayiine geçiş, 84. 1700: Bavyera ve Bohemya camcılığı, 85. İsveç camcılığı, 87. 1718: Tekfur Sarayı'ndaki fabrika, 87. 1731: 'Kont Boneval', 91. İstanbul'da sanayi bölgeleri, 94. 1750: Tekfur Sarayı çevresinde cam sanayii, 95. 1752: Sofa Köşkü, 98. Cam ve 'mahya', 98. 1757: III. Mustafa dönemi ve değişim gereği, 99. 1758: 'Şenlik'ler ve 'Şişebaz'lar, 103. 1774: I. Abdülhamid dönemi. 103
1789-1807: III. SELİM VE BEYKOZ CAMCILIĞININ BİRİNCİ DÖNEMİ: III. Selim'in yenilik hazırlıkları ve 'değişim', 106. 1789: ``Nizam-ı Cedid', 110. Bohemya camlarının yaygınlaşması, 114. Aynalıkavak Kasrı camları, 114. Yeni bir sanayi bölgesi: Beykoz, 115. Sanayi Devrimi'nin temsilcisi: 'Beykoz camları', 115
III. BÖLÜM
19. YÜZYILDAKİ CAM SANAYİİ YARIŞI İÇİNDE 'DOLMABAHÇE SARAYI'
SANAYİLEŞME DÖNEMİ: 1808: II. Mahmut dönemi, 122. 1811: Cam ustalarının ücretleri, 125. 1838: İngiltere ile ticaret anlaşması, 125. 1839: Abdülmecid dönemi, 'Tanzimat' ve sanayiin geliştirilmesi, 128. 1846: İstanbul'da sokak aydınlatması, 129. 1850: Yeni camlar, 132. 'Moser' camları, 133. Venedik ve Bohemya camcılığı, 133. İngiliz camları, 137. 1851 Londra Sergisi ve Osmanlı camları, 137. 1859: İstanbul'da etiketli şişeler, 140
CAM SANAYİİ YARIŞI İÇİNDE 'DOLMABAHÇE SARAYI' CAMLARI: 'Dolmabahçe Sarayı', 144. Fransız ve İtalyan camları, 145. Camlı Köşk, 148. Kristal merdiven, 149. Avizeler, 149. Aynalar, şamdanlar ve kristalli şömineler, 153. Kristal piyano ve iskemle, 156
BEYKOZ CAMCILIĞININ İKİNCİ DÖNEMİ: Ahmet Fethi Paşa ve Beykoz camcılığı, 156. 1844: Beykoz'da 'Çini ve Billur Fabrika-i Hümayunu', 160. 1845: Çubuklu'da cam fabrikası, 161. Beykoz camlarının kimliği, 165. Dönemin cam teknikleri, 165. Beykoz camlarının teknik özellikleri, 173. 'Çeşmibülbül' ve Akdeniz camcılığı, 177. Bir dönemin simgesi: 'Çesmibülbül', 180. 'Çeşmibülbül' yapımı, 181
OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA SANAYİ GELİŞMELERİ: 1855 Paris Sergisi'nde Osmanlı camları ve sanayi gelişmeleri, 189. 1856: Paris Sergisi, 189. 1861: 'Gedik'lerin kaldırılması, 189. 1862 II. Londra Sergisi'nde Osmanlı ürünleri, 192. 1863: İstanbul'da 'Sergi-i Umumi-i Osmani', 192. Camekan ve camlı köşkler, 193. 1867: Abdülaziz Avrupa'da, 196
IV. BÖLÜM:
'YILDIZ SARAYI' VE CAM KULLANIMININ YAYGINLAŞMASI
'YILDIZ SARAYI' VE CAM KULLANIMININ YAYGINLAŞMASI: 'Art Nouveau' camları, 203. 1876: II. Abdülhamid dönemi, Yıldız Sarayı ve Osmanlı cam sanayiinin sönmesi, 203. 1876: Behice Sultan'ın çehizindeki camlar, 208. 1877: Osmanlı-Rus savaşı ve 'Çini ve Cam Fabrikası'nın kapanması, 208. 1883: 'Sanayi-i Nefise Mektebi'nin kuruluşu, 209. 1890: 'Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu', 212. Osmanlı cam pencere sanatı üzerine, 213. 1897: 'Şale'nin tamamlanması, 216. 1899: Rıhtım tarifelerinde cam, 216
BEYKOZ CAMCILIĞININ ÜÇÜNCÜ DÖNEMİ: 1889: 'Fabbrica Vetrami di Constantinople', 217. 1901: Esnaf vergisi tarifesinde camcılar, 220. 1906: Haydarpaşa Garı camları, 220. 1907: 'Bursa Sergisi', 220. 1908: V. Mehmet Reşat, 221. 1913: İstanbul'da cam kullanımı, 221. 19131915 Osmanlı cam sanayii, 224
V. BÖLÜM:
'PAŞABAHÇE'DE TÜRK CAM SANAYİİNİN KURULUŞU VE 'ŞİŞECAM'
Tarihi Beykoz camcılığının kaybolması, 228. 1930: 'Müskirat İnhisarı Paşabahçe Fabrikası', 229. 1935 İstanbul'da bir cam imalathanesi, 229. 1934: Paşabahçe'de 'Şişe ve Cam Fabrikası'nın kuruluşu, 232. 1935: Resmi açılış ve ilk otomatik üretim, 233. 1935: Atatürk'ün Paşabahçe'yi ziyareti, 236. İlk günler ve ilk ürünler, 237. Cam üretimi için Yalıköy kumu, 245. 1939: II. Dünya Savaşı yılları, 245. 1943: Düz cam üretimi, 248
1950'Lİ YILLAR: İLK OTOMATİK ÜRETİM: 1955: Paşabahçe'de otomatik üretim, 248
1960'LI YILLAR: GELİŞMELER: 1961: Çayırova Cam Sanayii'nin kuruluşu, 253. 1967: Topkapı Sişe Sanayii, A.Ş. 253. İlk ihracat yılları, 256
1970'Lİ YILLAR: YENİLİKLER: 1971: Lizbon'da açılan 'Uluslararası Cam Sergisi' için cam tasarımı çalışmaları, 261. 1970: Camiş Makina ve Kalıp Sanayii A.Ş., 264. 1971: Cam Elyaf Sanayii A.Ş., 265. 1973: Sişecam'ın holdingleşmesi, 265. Anadolu Cam Sanayii'nin kuruluşu ve Şişecam'a katılışı, 265. 1975: Rastaş Reform Ambalaj Sanayii ve Ticaret A.Ş., 270. 1976: Paşabahçe'den tasarımlar, 271. 1976: Şişecam Araştırma Merkezi, 271. 'İncirköy'den dünyaya açılma' yılları, 272. 1979: Paşabahçe'den yeni tasarımlar ve ilk uluslararası ürün tescilleri, 272
1980'Lİ YILLAR: BÜYÜME DÖNEMİ: 1981: Trakya Cam Sanayii A.Ş., 273. 1982: Şişecam'da yeni gelişmeler, 276. 1984: Frankfurt'ta 'Caminter'in kurulması, 277. 1984: Kromsan, Krom Bileşikleri Fabrikası, 280. 1985: Şişecam'ın 50. Kuruluş yıldönümü, 280. 50. Yıl Kutlamaları, 281. 1986: 'Borcam' tesislerinin açılışı, 282
1990'LI YILLAR: DÜNYA ŞİRKETİ: 1992: Şişecam 'Ayna ve Mekan' tasarım yarışması, 285. 1993: Şişecam'ın geleceğe dönük projeleri, 288. 1994: Sişecam'ın hedefi: Dünya ikincisi olmak, 289. 'Dekoratif Cam Desen Tasarımı' yarışması, 292. '2000'li Yıllar Stratejisi' 292
SON SÖZ: 500 YILLIK CAM YARIŞINI BUGÜN SÜRDÜRENLER, 295
ANADOLU TASARIM VE SANAYİ TARİHİ İÇİNDE TÜRK CAM SANAYİİ KRONOLOJİSİ, 296
YARARLANILAN KAYNAKLAR, 305
AÇIKLAMALAR, 307
FOTOĞRAFLAR VE KAYNAKLAR, 310
--------------------------------------------------------------------------------
Bu kitap, binlerce yıldan bu yana Anadolu'da cam tasarımı ve üretimi için yaratıcı çözümleri bulanlara ve Türk cam sanayiinin gelişmesi için çalışanlara armağan edilmiştir.
TEŞEKKÜR
Prof. Önder Küçükerman
Bu kitabın yayınlanmasına destek vererek, önsözünü yazan, kitabın en iyi biçimde ortaya çıkabilmesi için büyük ilgi gösteren Türkiye Sişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. Genel Müdürü Adnan Çağlayan'a öncelikle teçekkür ederim.
Çeşitli belge ve bilgilerin sağlanmasına yardımcı olan Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A. Ş. Grup Başkanları, Alev Yaraman, Teoman Yenigün, Gülsüm Azeri ve emekli Ambalaj Grubu Başkanı Uran Özsoy'a, Genel Sekreter Rüştü Bozkurt'a, Düzcam Grubu Pazarlama-Satış Başkan Yardımcısı Esat Suvarierol'a, Paşabahçe Perakende Satışlar A.Ş. Genel Müdürü Erkin Saygı'ya, Kırklareli Fabrikası Müdürü Oktay Altınay'a, Şişecam Genel Müdür Sekreteri Hülya Sungun'a, Paşabahçe Fabrikası İnsan Kaynakları Müdürü Tahir Cebecioğlu'na, Eğitim Şefi Hızır Çelebi'ye, Personel Başmemuru Ali Tufan Erdoğan'a, Paşabahçe Cam Sanayii ve Ticaret A.Ş. Tanıtım Şefi Altay Göker'e, Ankara Temsilcisi Oktay Çayman'a, Sişecam Belge Bilgi Merkezi'nden Sevil Öz ve Perihan Sekban'a teşekkür ederim.
Ayrıca kitabın ortaya çıkmasında ve özellikle Şişecam bölümünün ve kronolojisinin hazırlanmasındaki çok yakın ilgi ve katkılarından ötürü, Ambalaj Grubu, Pazarlama-Satış Başkanı Yardımcısı Ekrem Barlas'a, Halkla İlişkiler Departmanı'ndan Selda Beşkurt ve Berna Karaağaç'a özel olarak teşekkür ederim.
Diğer yandan, Türk cam sanayiinin ilk günlerinin aydınlatılmasına yardımcı olan, belgeler ve değerli katkılar sağlayan değerli dostum Prof. Mete Ünal'a, TBMM Başkanlığı Kültür ve Sanat Danışmanı, Bilim ve Değerlendirme Kurulu Başkanı değerli dost Prof. Dr. Metin Sözen'e, Prof. Dr. Oktay Aslanapa'ya tesekkür ederim.
Değerli arşivlerinden ve koleksiyonlarından yararlanmama izin veren Mimar Sinan Üniversitesi Rektörü Prof. Tamer Başoğlu'na, Mimar Sinan Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi Müdürü Prof. Kemal İskender'e, Müdür Yardımcısı Nejat Eralp'e, Müdür Sekreteri Füsun Hınç'a, Mimarlık Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalı Başkanı Prof. Haluk Sezgin'e, Doç. Dr. İlgi Yüce Aşkun'a, Doç. Dr. Oğuz Ceylan'a, Yard. Doç. Dr. Hale Tokay'a, Yard. Doç. Dr. Demet Binan'a, Araştırma görevlileri Tülay Çobancaoğlu, Mevlüde Kaptı, Binnur Kıraç, Murat Gül'e, Uzman - Arşiv görevlisi Özlem Deniz Aksoy'a ve ayrıca Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Başkanı Prof. Dr. Mehmet Çubuk ile Doç. Dr. Güzin Konuk'a teşekkür ederim.
Kitapta yer alan çeşitli belgelerin sağlanmasında, 'Nadir Eserler Koleksiyonu'ndan yararlanmama yardımcı olan Mimar Sinan Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi Daire Başkanı Hasan Çelikoğlu'na ve uzmanlar Şeyhmuz Orta, Dilek Yakut Sert, Nazime Günay, Hakkı Yılmaz'a teşekkür ederim.
Diğer yandan Beykoz'daki tarihi Modiano Cam Fabrikası hakkında kaynak sağlayan İstanbul'daki İtalya Baskonsolosluğu'na, değerli arşivlerinden yararlanmama izin veren Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Genel Müdürü Çelik Gülersoy'a ve İstanbul Kitaplığı'na, Paşabahçe Cam Fabrikası'nın ilk günlerinin aydınlatılmasına yardımcı olan usta camcı Mustafa Özbey'e, Osmanlı dönemine ait eski cam örneklerinin bulunmasına yardım eden Prof. Dr. Semavi Eyice'ye teşekkür ederim.
Ayrıca İstanbul Arkeoloji Müzesi'ndeki çalışmalarıma ve araştırmalarıma yardımları için İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdürü Alpay Pasinli'ye, Şeniz Atik'e, Topkapı Sarayı Müzesi Müdürü Filiz Çağman'a, T.B.M.M. Milli Saraylar Dairesi Başkanı İsmail Hakkı Celayir'e, Osmanlıca belgelerin çevirilerine yardım eden T.B.M.M. Milli Saraylar Uzmanı Demet Kurtuluş'a teşekkür ederim.
Son olarak da, kitabın özel fotoğraflarını çeken Serdar Tanyeli'ne, kapak tasarımına katkıda bulunan Ring Reklamcılık'taki dostlarıma ve bu kitabın hazırlık ve baskı aşamasını en özenli biçimde gerçekleştiren Atilla Aksoy'a teşekkür ederim.
ÖNSÖZ
'Dünya cam sanayii tarihi içinde, Anadolu'nun çok ilginç bir özelliği vardır. Çünkü tarihteki ilk cam sanayii Doğu Akdeniz ve Anadolu'da başlamış, Roma dönemindeki büyük cam sanayii de yine bu topraklar üzerinde çok değerli ürünlerini vermiştir.
Bizler Şişecam Topluluğu'nun mensubu olarak, dünyada çok az kuruluşun sahip olabildiği ve temelleri Anadolu topraklarında atılmış olan, böyle köklü ve güçlü bir sanayi tarihi mirasına ve bir anlamda da bu mirasın sorumluluğuna sahibiz ve bundan güç almaktayız.
Diğer yandan 1450 yılından bu yana Osmanlı İmparatorluğu'nun çeşitli dönemlerinde çok sayıda cam sanayii kurma girişimleri yapılmış bulunduğu arşivlerden izlenebilmektedir. Topkapı Sarayı'nda başlayan bu cam sanayii yarışı, 1850'li yıllarda Avrupa camcılığının bir tür sergisi olan Dolmabahçe Sarayı dönemine de imzasını atmıştır. O yıllarda Beykoz'da, ünlü 'Beykoz' camlarının üretildiği atölyeler kurulmuştur. Ancak bu uzun süreli yarış, devletin ve özel girişimcilerin bütün yatırımlarına rağmen, sürekli ve güçlü bir konuma getirilememiştir. Nitekim 75 yıl önce Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu zaman, ülkede bir kaç küçük atölyeden başka, hiç bir cam sanayii yoktu.
Ancak, geçmişten gelen bu değerli miras, ilk kez Türkiye Cumhuriyeti ile yeni bir boyut kazanmıştır. 1934 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla Türk cam sanayiini kurma görevinin Ulu Önder Atatürk tarafından Türkiye İş Bankası'na verilmesi ile ülkenin ilk cam fabrikasının temeli, Paşabahçe'de atılmış ve o günden bu yana Türk cam sanayii gelişerek bugün dünya sanayii içinde önder ve örnek bir yere gelmiştir.
Bu kitabımızla, Anadolu'da binlerce yıl önce başlayan ve son 500 yıl içinde de İstanbul çevresinde yaşanan cam sanayii yarışının öyküsü anlatılmaktadır. Anadolu sanayi geleneğinin en eski dallarından olan cam üretiminin binlerce yıllık teknolojik ve sanatsal evrimini gelecek kuşaklara bir kaynak olarak armağan ettiğimizi düşünüyoruz. Bugünkü Türk cam sanayiinin gelişimini sağlayan çok sayıdaki tarihi girişimlerin izlerinin ve temellerinin de bulunduğu bu kitapta yer alan tarihi camların, Sişecam Cam Müzesine ait eserler arasından seçilmiş olması bu konudaki tarihi sorumluluğumuzu ve duyarlılığımızı da ortaya koyması açısından bizler için ayrı bir anlam taşımaktadır.
Belgesel niteliğindeki bu kitabı yazan, yayına titizlikle hazırlayan ve başlangıçtan son dakikaya kadar büyük emeği geçen Prof. Önder Küçükerman'a ve basımını gerçekleştiren Atilla Aksoy'a, Şişecam Topluluğu ve şahsım adına teşekkür ederim.
GİRİŞ
Prof. Önder Küçükerman
Bu kitapta, önce Anadolu camcılığının binlerce yıllık öyküsünü, daha sonra bu geleneğin son halkasını oluşturan İstanbul camcılığının 500 yılını ve en sonunda ise Türk cam sanayiini ve sanatını yaratan, geliştiren ve bir dünya markası durumuna ulaştıran 'Sişecam'ı izleyeceksiniz.
Bu açıdan bakılınca, İstanbul'da 500 yıldan bu yana yapılmış olan Topkapı Sarayı, Dolmabahçe Sarayı ve Yıldız Sarayı ile birlikte pek çok özenli binalar, bir bakıma, İstanbul'lu cam ustalarının yarışının 500 yıllık sergisidir.
Çünkü bu üç saray, Osmanlı İmparatorluğu'nun 500 yıllık sanayi yarışındaki üç değişik döneminin canlı simgesi gibidir. Aslına bakılırsa, Osmanlı döneminde büyük mimari yapılarıyla, bunların camlı pencereleri arasında bitmeyen bir yarış var gibiydi. Çünkü bu yapılarda, genellikle mimar 'bir mekanı örtmeye', cam ustası ise pencereleriyle, 'bu örtünün altına ışığı en anlamlı bir biçimde yönlendirmeye' uğraşmıştı.
Bu pencereler, başta İstanbul olmak üzere, Osmanlı İmparatorluğu'nun hemen hemen bütün yerleşmelerindeki en önemli ve özel mimari yapılarında yüzyıllar boyunca kullanılmıştır. İşte bu pencereler ve kullanılan camlar, bir bakıma, cam sanayiinin son 500 yıldaki değişimlerinin günümüze kadar gelebilmiş bir özeti gibidir.
Bugün günlük yaşam içinde kullanılan bir camın, bir ürün durumuna dönüşmesinin ne kadar uzun yılların birikiminin eseri olduğu acaba ne kadar dikkat çekmektedir? Nitekim, 1935 yılında Boğaziçinde, 'Paşabahçe'de yeşil bir koy kenarında cam üretimine başlayan küçük bir fabrika, aradan geçen yıllar içinde dev boyutlu bir sanayi kuruluşu durumuna dönüşmüştür. Böylece, neredeyse kurucularının ve çalışanlarının büyük bir kesiminin artık bugün hayatta bulunmadığı Paşabahçe'deki cam fabrikası'nın, üretime ilk başladığı günlere göre, Sişecam artık çok daha başka noktalarda bulunmaktadır.
Bu kuruluş, aslına bakılırsa, tarihi İstanbul camcılığının son merkezi olma özelliğini de taşımaktadır. Bugün kullandığı teknolojileri ve bu teknolojileriyle ulaştığı yüksek düzeyli ürünleriyle, bir dünya markası olmakla birlikte, Boğaziçinde yaratılan bir geleneğin 200 yıllık sürekliliğini ve sorumluluğunu da taşımakta ve yaşatmaktadır.
İşte bu kitap, İstanbul'da 500 yıl boyunca yaşanan büyük sanayi yarışı sonucunda Paşabahçe Cam Sanayii olarak yeniden başlayan bir girişimin, 'Sişecam'a dönüşmesini ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır.
Temmuz 1998 İstanbul