Kitaplar< Geri dönün

BATI ANADOLU’DAKİ TÜRK HALICILIK GELENEĞİ İÇİNDE İZMİR LİMANI VE ISPARTA HALI FABRİKASI

Sümerbank Genel Müdürlüğü yayını, 1990, Ankara (ISBN 975-7536-02-4)


Batı Anadolu'daki
Türk Halıcılığı Geleneği İçinde

İZMİR LİMANI
Ve
ISPARTA HALI FABRİKASI

Prof. Önder Küçükerman

Sümerbank/Sümerhalı tarafından yayımlanmıştır

Yayına hazırlayan ve düzenleyen, Önder Küçükerman
Dizgi, film, baskı, cilt, Cömertler Matbaacılık A.Ş. İstanbul
1. Basım, 1990, İstanbul

ISBN 975-7536-02-4

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
Yıldırım Akbulut, Başbakan, s 11

SUNUŞ
Güneş Taner, Devlet Bakanı, 13

GİRİŞ
Isparta Fabrikası, 14

I. BÖLÜM:
TÜRK HALICILIK TARİHİ VE GELENEĞİ İÇİNDE İZMİR ÇEVRESİNİN ROLÜ VE BATI ANADOLU'DAKİ GELİŞMELER
Türk Halıcılık Geleneği İçinde Batı Anadolu'daki Halıcılık Merkezleri, 18. Uşak halıcılığı, 18. Uşak halıcılığı ile ilgili çeşitli kaynaklar, 21. Bergama halıcılığı, 28. Gördes halıcılığı, 29. Kula halıcılığı, 30. 1640 tarihli 'Narh defteri'ne göre, halı fiyatlarının o günlerdeki durumu, 30. Batı Anadolu halıcılığında ticaretin gelişmesi ve bu konuda sanayileşme girişimleri, 33. 1800'lü yıllar: Anadolu'da halıcılığın sanayileşmesinin başlangıç tarihleri, 33. İzmir Limanı ve halı ticaretindeki rolü, İzmir'deki gelişmeler, 52. İzmir Limanı ve Batı Anadolu halıcılığı ile ilişkileri, 54. Osmanlı dış ticaretinde halıcılık, 57. Tanzimat döneminde ve sonrasında Osmanlı sanayileşme girişimleri, 60. 18. Yüzyıl'da başlayan 'Sanayi Devrimi' nin Türk halıcılığına ve sanayiine etkileri ve bu yolla İngiltere ile başlatılmış olan ilişkiler, 61. Osmanlı Devleti ve 'Serbest ticaret' sisteminin uygulanması, 62. Osmanlı sanayi istatistiklerinde, İzmir ve çevresinde halıcılığın durumu, 87. 19. Yüzyıl'ın sonlarında Türkiye'de geleneksel halıcılık ve 'Sanayi devrimi'nin bu sanatımıza çeşitli etkileri, 92. İzmir Limanı: Türkiye'nin antreposu, 99. Anadolu'nun dokuma geleneğinden bir izlenim, 107.

II. BÖLÜM:
TARİH İÇİNDE ISPARTA: GELENEKSEL DOKUMACILIK POTANSİYELİ VE HALICILIK GİRİŞİMLERİ
Isparta ve çevresinin tarih içindeki özellikleri, 114. Isparta halıcılığının ortaya çıktığı bölgenin tarih içindeki durumu ve zaman içindeki gelişimleri, 114. 1880'li yıllarda Isparta ve çevresindeki dokumacı ve halıcı aşiretler, 114. Isparta nüfusunun 1872-1882 yıllarındaki yapısı, 125. 19. YY.da Isparta'nın gelişimi: Ekonomik yapı içinde İzmir Limanı ve demiryollarının ortaya çıkardığı yeni boyutlar, 128. Isparta ve çevresinde ilk halıcılık girişimleri, 128. Isparta'da ilk PTT teşkilatının kuruluşu, 131. 1863 yılı, 'Karadağ savaşı' günleri, 131. 1867-1868 yıllarında Isparta, 131. 1870-1890 yıllarında Isparta'da halıcılık girişimleri, 133. 1890'lı yıllarda Isparta'da halıcılık girişinıleri, 135. Isparta halıcılığının 1912-1918 yılları, 141. İzmir İktisat Kongresi ve yeni ekonomik politika, 145. 1938 yılında Türk halıcılığı ve Isparta Fabrikası, 147.

III. BÖLÜM:
SÜMERBANK/SÜMERHALI ISPARTA HALI FABRİKASI
Isparta Fabrikası'nın ve İzmir'in, döneminin siyasi ve sanayi gelişmeleri ile birlikte kronolojisi, 155. Isparta Fabrikası koleksiyonları ve arşivinden örnekler, 161. Bugünkü Isparta'dan ve Isparta Fabrikası'ndan görünüşler, 183. Isparta Fabrikası ürünlerinden örnekler, 194. Isparta Fabrikası'nın 1987 yılı Faaliyet Raporu, 225. Isparta Fabrikası'nın Anadolu halıcılığı içinde bugünkü önemi ve yeri, 245. Isparta Fabrikası eğitim projesi, 255. Isparta Fabrikası yöneticileri, 263.

AÇIKLAMALAR, 265
KAYNAKLAR, FOTOĞRAFLAR, 268
KAYNAKLAR, 269

--------------------------------------------------------------------------------

ÖNSÖZ

Yıldırım Akbulut, Başbakan

Bu kitapta üzerinde durulan 'Isparta Halı Fabrikası', 19. Yüzyıl'da, Batı'da ortaya çıkan 'Sanayi Devrimi' ile karşı karşıya kalmış bulunan halıcılık geleneğimizin yeni bir düzene getirilmesi için uzun yıllardan beri sürdürülmüş olan sanayileşme girişimlerinden bu güne kadar yaşayıp gelişebilen çok eski ve önemli fabrikalarımızdan birisidir.
Kısaca 'Isparta Halı Fabrikası' diye isimlendirilen bu tesis, gerçekte, koyundan elde edilen yünün, bir el halısı olmasına kadar geçirdiği bütün aşamaları, kendi içinde toplamış olan çok yönlü ve örneği az görülen bir kuruluşumuzdur.

Isparta Halı Fabrikası'nın, geleneksel Türk halıcılığının Batı Anadolu'daki tarihi gelişimi içindeki rolünü, ürünleri ve çağının olayları ile birlikte inceleyen bu araştırma ile, 19. Yüzyıl'ın sonlarında çalışmaya başlayıp, hala aynı konumdaki görevini geliştirerek sürdürebilen ve birçok yönüyle bugünkü modern halıcılık geleneğine ve sanayiine bir okul görevi de yapmış olan bu fabrika, genç kuşaklara tanıtılmaktadır. Bu ünlü fabrika, varlığını sürdürdüğü uzun bir dönem içinde, geniş bir kadro yetiştirmiş, 1933'te kurulmuş bulunan Sümerbank'ın halıcılık alanındaki temel direklerinden birisi olmuş, o yönde gelişen teknolojinin ülkemizdeki uygulayıcısı olmuştur. Bugün de Sümerbank Holding'in bir kuruluşu olan 'Sümer Halı', Sümer Halıcılık El Sanatları Sanayi ve Ticaret A.Ş. tarafından işletilerek bu görevini sürdürmektedir.

Bu kitap, Isparta Halı Fabrikası'nın özellikle bu rolü üzerinde durmaktadır. Ve bu yönüyle de geleneksel halıcılık potansiyelimizin, Anadolu'daki uzun ve ilginç tarihinin günümüze kadar uzanan dönemine ışık tutmaya çalışmaktadır.

Geleneksel Türk halıcılık sanayü tarihinin son birkaç yüzyıldaki, özellikle de Batı Anadolu'daki kesitini ortaya çıkaran bu kitabın el halıcılığı sektörümüze yapacağı olumlu katkılarının büyük olacağı inancıyla kitabın yazarına ve kitabı Türk halıcılık literatürüne kazandıran Sümerbank ve Sümerhalı A.Ş. ye teşekkürlerimi sunarım.

SUNUŞ

Güneş Taner, Devlet Bakanı

Yayına sunduğumuz bu kitabımız ile, geleneksel Türk halı sanatımızın son birkaç yüzyıl içinde geçirmiş olduğu önemli gelişmelerin, özellikle Batı Anadolu'daki bölümü ana hatlarıyla belgelenmiş bulunmaktadır.
Eser, her ne kadar Isparta Halı Fabrikamız için hazırlanmış ise de, bu müessesenin, ülkemizin halıcılıktaki bütün alanlara yönelmiş, en ileri ve kapasitesi en büyük kuruluşu olması nedeniyle, bu daldaki ülke sanayiimizin, dünden bugüne değişimine de ışık tutmaktadır.

Isparta'da 1870'li yıllarda başlatılan halıcılık girişimlerinin, zaman içinde geçirdiği önemli değişiklikleriyle ortaya çıkan ve gelişen bu 'halıcılık kompleksi', geleneksel Türk halıcılık sanatının içinde çok önemli ve ilgi çekici roller oynamış bulunmaktadır.

Isparta'da ilk kurulduğu yerden, bugün bulunduğu binalara geçen ve sürekli gelişerek üretimini sürdüren Isparta Halı Fabrikası, öte yandan geniş bir çevrede, çok yönlü bir 'Halıcılık Kültürü' de oluşturmaktadır. Ayrıca ilk kuruluş günlerinden bugüne kadarki döneme ait çok değerli ve geniş bir arşive de sahiptir. Bu yönüyle, bir yandan geleneksel Türk halıcılık üretiminin eserlerini sürdürmeye çalışmakta, diğer yandan da çağın gelişen en yeni tekniklerinin ülkemizdeki önemli bir uygulayıcısı da olmaktadır.

Hocamız, kıymetli araştırmacı Profesör Önder Küçükerman'ın Sümerbank için, titiz ve ciddi çalışmalarıyla hazırlamış olduğu bu dizinin ilk eseri olan 'Anadolu'nun Geleneksel Halı ve Dokuma Sanatı içinde HEREKE FABRİKASI' 1987 yılı başlarında yayınlanmıştı. İkinci eser olan 'Dünya Saraylarının Prestij Teknolojisi: Porselen Sanatı ve YILDIZ ÇİNİ FABRİKASI' 1987'nin sonlarında yayımlanmıştı. Bu dizinin üçüncü eseri olan 'Türk Giyim Sanayii tarihindeki ünlü Fabrika, 'FESHANE' DEFTERDAR FABRİKASI' ise 1988 yılı içinde yayımlanmıştı. Bu dizinin dördüncü eseri olan 'Geleneksel Türk Dericilik Sanayii İçinde BEYKOZ FABRİKASI, Boğaziçi'nde Başlatılan Sanayi' kitabıyla da 1810 yılından 1988 yılına kadar geçen dönemin tarihçesiyle, Beykoz Fabrikası'nın Türk dericilik sanayii tarihi içindeki çok önemli yeri incelenmekteydi.

Bu kez ise, 'Batı Anadolu'daki Türk Halıcılık Geleneği İçinde İzmir Limanı ve ISPARTA FABRİKASI' kitabıyla Sümerbank 'Sümerhalı Isparta Halı Fabrikası'nın, Türk sanayi tarihi içindeki yerini ve önemini, çok zengin arşivi ve ürünleriyle, sanat ve bilim dünyamıza kazandırmış oldular.

Profesör Önder Küçükerman'ın akıcı anlatımı ile, eser çok daha ilginç bir hale geldiği gibi, aynı zamanda öğretici bir özellik de kazanmıştır. Bizim için çok anlamlı olan katkıları ve kazandırdıkları bu eser için, kendilerine ve emeği geçenlere şükranlarımı sunuyorum.

GİRİŞ

Isparta Fabrikası

Prof. Önder Küçükerman

Batı Anadolu'nun en eski yerleşmelerinden birisi olan Isparta, son yüzyılın Türk halıcılığı içinde çok ilgi çekici gelişmeler gösteren bir merkez. Ve bu merkezde, geleneksel yöresel dokumacılığa ek olarak 1850'lerde Isparta'lı halıcıların girişimleriyle kurulmuş olan halıcılık geleneğinin bugüne kadar gelebilen önemli ayak izleri...
1890'lı Isparta'sında 'Etrelizade Mehmet Efendi'sinin, 'Hareminde bile halı tezgahı kurması' ve 'Halıcılık Kumpanyası' kurma girişimleri... Daha sonra, Isparta'lıların 1930'da, devlet desteğiyle kurdukları 'Isparta İplik Fabrikası'... Ve 1943 yılında da, Sümerbank tarafından işletilmeye başlanılan 'Isparta Fabrikası'...
İşte Isparta halıcılığının son yüzyıllık çizgisi...

***

Bu kitapta, Batı Anadolu'nun geleneksel halıcılık merkezlerinden birisi olarak, haklı bir ün kazanmış olan Isparta'da, 1800'lü yıllarda Osmanlı Devleti'nin sanayileşme girişimlerinden destek alarak yeşertilmiş olan 'Isparta halıcılığı geleneği'nin, başlangıçtan bu güne kadar geçirmiş olduğu çeşitli dönemler incelenmektedir.
Ancak bu konuyu incelemeye başlamadan önce şöyle bir soruyu sormakta yarar vardır:

Isparta halıcılığının, Türk halıcılığı içindeki önemi nereden gelmektedir? Batı Anadolu'nun halıcılık geleneğini sürdüregelen birçok ünlü ve eski merkez vardır. Bu merkezlerde bugün en ünlü müzelerin ve koleksiyonların baş eserleri olan halılar yüzyıllar boyunca yaratılmıştır. Hatta bu merkezlerde kurulmuş bulunan halıcılık geleneği, halıcılık dünyasının önde gelen merkezleri arasında gerçekten hak ettiği yeri de bulmuştur. Bu merkezler zaman içinde önemli değişimler geçirmişlerdir. Bugün de Türk halıcılığı açısından önem taşırlar.

Ama, Isparta, bu merkezlere kıyasla biraz daha değişik ve etkili bir çizgi izlemiş bulunmaktadır.

***

1850'li yıllar, dünya'da sanayi ve teknoloji yönünden birbirleriyle yarışan 'Uluslararası sanayi sergileri'nin açılmaya başladığı yıllardır. Bu sergilerde, bütün ülkelerin sanayi ürünlerinin dünya pazarlarına tanıtıldığı günler başlamaktadır.

O yıllarda, Anadolu'da, bir yandan eski geleneksel halıcılık merkezlerinin yeni tekniklerle desteklenmesiyle birlikte, diğer yandan yeni düşüncelerle halıcılık merkezleri kurma girişimleri yapılmaktadır. Mesela, İstanbul'daki ünlü Hereke ve Feshane fabrikaları böyle örneklerdir.
Bütün bu girişimler sırasında, Isparta'da da halıcılık konusunda küçük ama kararlı ve önemli adımlar atılmış olduğunu görüyoruz. Bu adımlar arasında özellikle bir tanesi çok önemlidir. O da 1924 yılında 'Isparta İplik Fabrikası T.A.Ş.'nin kurulmasıdır. Isparta'lı girişimcilerin destekleyip başlatmış oldukları bu kuruluş, gerçi bir müddet sonra sıkışıklığa düşmüşse de, devletin ve bankaların katılmasıyla zaman içinde yeniden gelişmeye başlamıştır.

Görülüyor ki bu girişimler Isparta halıcılığının zaman içinde iyi sonuçlara ulaşabilmesi bakımından önemli olmuştur.

***

Yıl 1943. Isparta'daki fabrika o yılların genç bir sanayi kuruluşu olan Sümerbank'a geçiyor...
Öncelikle teknoloji yönünden önemli geliştirmeler yapılıyor. Sümerbank'ın halıcılığa verdiği önemin zamanla gittikçe artmasıyla, şehir içindeki eski fabrika binasının, daha uygun gelişmeyi sağlayacak bir yere taşınması planlanıyor.

1973 yılında, bugün bulunduğu yere taşınan fabrika, 1976 yılında 'Türk El Halıcılığını Geliştirme Projesi'ni uygulamaya geçiriyor. Bölge Müdürlükleri, şeflikleri kuruluyor. 1986'da ise Sümerbank'ın halıcılık organizasyonunda yapılan yeniliklerle desteklenerek gelişim sürdürülüyor...

Bütün bu gelişimler gösteriyor ki, Isparta'lı girişimcilerin hemen hemen 100 yıl önce başlatmış oldukları halıcılık çalışmaları zaman içinde olumlu sonuçlar vermiştir. Bugün Isparta, halı fabrikalarıyla, okuluyla, halıcılığı bir bölgenin aile sanatı olarak geliştirenlerle, tarihe 'Isparta Halıcılığı'nı armağan etmiştir...

***

Bu kitapta izleyeceğiniz olaylar, genellikle Isparta şehrinin halıcılığını sürdüregelen halıcı ailelerin, fabrikaların değerli katkılarıyla ortaya çıkarılabilmiştir. Gerek Sümerbank Isparta Fabrikası'nın, gerekse Isparta halıcılarının arşivlerinin kaynak olarak kullanılmasıyla anlam kazanan bu kitap, Anadolu'nun bir el dokumacılık geleneğinin ısrarlı ve bilinçli girişimlerle, yeni ve zengin içerikli bir sanayi geleneğine dönüştürülmesini anlatmaktadır...