Kitaplar< Geri dönün

ANADOLU SANAYİ VE TASARIM TARİHİNİN AYAK İZLERİNDE MADEN DÖKÜM SANATI

Türk Demir Döküm Fabrikaları Genel Müdürlüğü A.Ş. yayını, 1.basım, 1994, İstanbul (ISBN 975-95152-0-2)


ANADOLU
SANAYİ VE TASARIM TARİHİNİN
AYAK İZLERİNDE

 

MADEN DÖKÜM SANATI

Türk Demir Döküm Fabrikaları A.Ş.'nin kuruluşunun 40. yılı anısına hazırlanarak, Aralık 2994 tarihinde 1300 adet olarak basılmış, 300 adedi numaralandırılmıştır.

Proje Başkanı: Önder Küçükerman
Proje Sorumlusu: Gökhan Akçura
Fotoğraflar: Beysun Gökçin
Proje Organizasyonu: Sinan Ünal, Ufuk Girgiç, Güneş İlter. Ajans Ultra Reklam Hizmetleri A.Ş. İstanbul
Grafık Tasarım: Hakkı Mısırlıoğlu, Gözde Oral
Çizimler: Önder Küçükerman
Renk Ayırımı, Baskı: Aksoy Matbaacılık, İstanbul
Cilt ve Gofre: Hürriyet Ofset
ISBN: 975 - 95152 - 0 - 2

TEŞEKKÜR

Prof. Önder Küçükerman

'Türk Demir Döküm Fabrikaları'nın kuruluşunun 40.yılı nedeniyle yayımlanan Anadolu Sanayi ve Tasarım Tarihinin Ayak İzlerinde: MADEN DÖKÜM SANATI kitabının ortaya çıkarılmasında ilk adımdan son güne kadar, büyük ilgi gösteren Genel Müdür Mete Nakiboğlu ve değerli Demirdöküm yöneticilerine öncelikle teşekkür etmek isterim.
Anadolu sanayi ve tasarım tarihinin karanlıkta kalmış en eski izlerini bir ölçüde aydınlatmak amacıyla hazırlanan bu kitabın oluşturulmasında, koleksiyonlarındaki maden döküm sanatı ile ilgili eserlerden, belgelerden ve bilgilerden yararlanmamıza yardımcı olan, Sadberk Hanım Müzesi'ne, Rahmi M. Koç Sanayi Müzesi'ne, Askeri Müze'ye, Aydınlatma ve Isıtma Araçları Müzesi'ne, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Tabiat Tarihi Müzesi'ne, İstanbul Arkeoloji Müzesi'ne, Ankara Etnoğrafya Müzesi'ne, TBMM Milli Saraylar'a, Mimar Sinan Üniversitesi'ne, İstanbul Atatürk Kitaplığı'na, 'Arkeoloji ve Sanat Yayınları'na ve Nezih Başgelen'e teşekkür ederim.
Ayrıca Anadolu maden döküm tarihinin en eski kaynağı olan ve neredeyse yüzyıllar önce unutulmuş olan 'balmumu eritme' döküm tekniğini 1960'lı yıllardan bu yana yürüttüğü çalışmalarla canlandırıp, İstanbul Hipodromu için yaptığı yarış atları heykelinin teknik çizimlerinin kitapta yer almasına izin vererek bizzat yardımcı olan heykeltraş Prof. Tamer Başoğlu'na, Anadolu ve Uzakdoğu döküm teknikleri konusunda yardımcı olan Doç. Ferit Özşen'e, Anadolu madencilik tarihi ile meteoritler konusunun aydınlatılmasındaki araştırmalarından yararlanmamıza yardımcı olan Ergun Kaptan'a, 'Tarihi Tophane' ve Osmanlı dönemi silah ve top yapımı konusundaki belgelerin bulunmasına, yorumlanmasına ve bu konudaki kişisel araştırmalarının kitapta yayınlanmasına izin veren Askeri Müze araştırmacısı Tülin Çoruhlu'ya teşekkür ederim.'

Kasım, 1994 İstanbul

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ
Demirdöküm Genel Müdürü, Mete Nakiboğlu, 7

GİRİŞ:
MADEN DÖKÜM SANATI
Prof. Önder Küçükerman, 9

I. BÖLÜM:
İLK 'MADEN DÖKÜM MUCİZESİ'
'... Gökten bir yıldız parçası alevler içinde yere düştü...' 15. Madenciliğin başlangıcı: İnançlar, 'Ateş' ve 'Madenler': İki 'Bilinmeyen', 18. Anadolu'da antik dönem yeraltı maden işletmeleri 23. Sanayi ve 'tasarım' tarihi boyunca maden döküm sanatının ürünleri 35. Maden döküm sanatı, karışık bir organizasyon: Ateşin içinden yaratılan eserler 39. Sanayi tarihi içinde dökümcülük ve bazı kronolojik değerlendirmeler 45

II. BÖLÜM:
SANAYİ TARİHİNİN ESKİ MADEN DÖKÜM YÖNTEMLERİ VE ANADOLU MADEN DÖKÜM SANATININ YARATICI ÇÖZÜMLERİ
Eski maden döküm yöntemleri. Üstü açık yatay kalıba döküm. Üstü kapalı yatay kalıba döküm. İki parçalı kalıba döküm 6l. Tek defalık döküm yapılabilen özel kalıba döküm, 65. Balmumu model ile özel kalıpla döküm, 69. Kum dökümü, 73. Birçok parçanın, tek kalıpla, tek işlemde dökümü, 75. Ayrı işlemlerle dökülen parçaların birleştirilmesi, 77. Uzakdoğu'da dev boyutlu heykel döküm ustalığının kaynakları üzerine bir örnek, 79

III. BÖLÜM:
OSMANLI DÖNEMİNDE DÖKÜMCÜLÜK
Maden döküm ustalığı, Askeri amaçlı ürünler ve ateşli silahlar, 89. Osmanlı ordusunda topçuluğun başlangıcı ve İstanbul'un alınması için döktürülen büyük toplar, 93. Osmanlı döneminde dökümcülük, 99. Osmanlı döküm sanayiinin dev boyutlu kuruluşu: Tophane, 105. 19. Yüzyıl'da Osmanlı dökümcülüğü, 115. Anadolu su kültürü içinde döküm sanayiinin ve sanatının günlük hayattaki ürünü: Musluklar, 125. Darphaneler ve değerli maden dökümü, 133

IV. BÖLÜM:
TASARIM, BİÇİM, MADEN DÖKÜM TEKNİĞİ VE SANATI ARASINDAKİ İLİŞKİLER
Sanayi tarihi ve Anadolu kronolojisi içinde maden döküm sanatı, 140. Maden döküm ve tasarım üzerine düşünceler, 153. Maden döküm ürünlerinin kötü kaderi: Hiç durmadan eritilerek, tarihin silinen ayak izleri, 167

SON SÖZ:
KALIPLARA DÖKÜLEN ESKİ MESAJLAR ARASINDA
***

MADEN DÖKÜM SANATININ ANADOLU UYGARLIĞINDAKİ BELGELERİ
Nezih Başgelen, 179
***
OSMANLI DEMİR ÜRETİM VE DÖKÜM MERKEZLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Yrd. Doç. Dr. Gülsün Tanyeli, 191
Demir Döküm Teknolojisi, 203
***
OSMANLI SON DÖNEM MİMARLIĞINDA DÖKME DEMİR KULLANIMI,
Prof. Dr. Afife Batur, 207
Avrupa'da dökme demir üretimi ve teknolojisi, 208. Osmanlı mimarlığında batı'ya açılma ve yeni yapım yöntemlerinin kullanımı, 213. Dökme demirin strüktürel kullanımı, 215. Dökme demir iskeletli yapılar. Fabrikalar, 215. Sera ve kış bahçeleri, 216. Tren istasyonları, 217. Kilise, 2l8. Ve Diğerleri. Cam ve dökme demirle kurulan örtüler, 219. Dökme demirin strüktürel olmayan öğelerde kullanımı. Pencere kapı ve parmaklıklar, 225. Asansörler. Dökme demirin dekorasyonda kullanımı, 229. Dökme demir kent mobilyası. Aydınlatma kolonları. Çeşmeler, 231. Son değerlendirme, 233.

YARARLANILAN KAYNAKLAR, 236

--------------------------------------------------------------------------------

SUNUŞ

Mete Nakiboğlu

Genel Müdür, Türk Demir Döküm Fabrikaları A.Ş.

1954 yılında kurulmuş olan TDDF A.Ş. ilk üretim konusu olan döküm radyatör imalatıyla, ülke döküm sanayiinin gelişmesinde önder ve örnek bir yere sahip bulunmaktadır. Bu sene 40. kuruluş yılını kutladığımız şirketimizin bu 40 yıllık deneyimini ve hizmetlerini yaşatmak için bir eser yapmayı düşündüğümüzde, döküm sanayii ile ilgili kalıcı bir kitap yayımlama düşüncesi ön plana çıkmıştır. Bunun sonucunda, döküm sanatının Anadolu'da tarih boyunca gelişmesini belgeleyen bir kitabın hazırlatılması kararlaştırılmıştır.

Gelecek nesillere bir kaynak teşkil edeceğini umduğumuz 'Anadolu Sanayi ve Tasarım Tarihinin Ayak İzlerinde Maden Döküm Sanatı' isimli kitabımızda, Anadolu sanayi geleneğinin en eski dallarından biri olan maden dökümcülüğünün geçirdiği binlerce yıllık teknolojik ve sanatsal evrimin öyküsünü bulacaksınız. Anadolu döküm sanatının eski büyük ustalarının, arşivlerde ve müzelerde bulunan şaşırtıcı tasarımlarının en seçkin ürünleriyle karşılaşacaksınız. Sayfalar arasında, bugünkü döküm teknolojisinin gelişimine yol açan çalışmaların tarihi temellerine rastlayabileceksiniz.

Eserin hazırlanmasında başlangıçtan son dakikaya kadar büyük emeği geçen Prof. Önder Küçükerman'a, titiz ve ayrıntılı çalışmasından ötürü, Demirdöküm ailesi ve kendi adıma teşekkür ediyorum. Ayrıca, kitabımızdaki özel bölümleri yazan Prof. Afife Batur, Dr. Gülsün Tanyeli ve Nezih Başgelen'e, kitabın proje sorumlusu Gökhan Akçura'ya da değerli katkıları için teşekkür borçluyum.

Bu eseri, tarih boyunca döküm sanatına emeği geçen bütün eski ustalarımıza, döküm sanayiinde bugün de aynı çalışmaları sürdürenlere ve özellikle de 40. Yıl mutluluğunu yaşayan Demirdöküm ailesine ve onun kurucusu Koç Holding camiasına sunuyorum.

GİRİŞ

Prof. Önder Küçükerman

Bu kitap, tasarım tarihi boyunca insanların hep iç içe bulunduğu maden döküm sanatının başlangıcından bugüne kadarki uzun adımlarına kalın çizgilerle, ama değişik bir açıdan bakmayı amaçlamaktadır.

Tarihin ilk günlerinden bu yana insanlar, ateşin gücünü kullanarak, inanılmaz deneylerden sabırla geçerek, bu bilgileri geliştirerek, sonuçta birçok yaratıcı çözümleri adeta alevlerin içinden yaratarak bulmuşlardır. Alevin, ateşin içinden büyük hünerlerle yaratılan bu sanatlar arasında herhalde dökümcülük en başta gelenidir.
İşin bir başka ilginç yönü de şudur: Döküm ustalığı, zaman içinde olağanüstü değişimler geçirerek, tasarım tarihinde bazen en acımasız silahları, bazen kralların en değerli takılarını, bazen dev makinaları biçimlendirmiş, bazen de mimari eserlerin önemli gelişimlerini belirlemiştir.

Nitekim bugün de çevremizdeki en vazgeçemediğimiz ürünleriyle, döküm sanayiinin inanılmaz gelişiminin ve sanatının izleriyle iç içe yaşıyoruz.

Ne kadar ilginçtir ki, binlerce yıl önce, kim olduğunu bilemediğimiz bir Hitit kralının döküm ustası, belki de bu işi ilk olarak başlatmıştı. Herkesten gizli çalıştığı karanlık atölyesinde taştan oyduğu kalıplar içine, küçük ocağında erittiği altından bir kral armasını dökerken, geliştirdiği bu teknikle, ileride dev bir sanayinin doğmasını sağlayacağını ve bu yöndeki büyük bir yaratıcılığı başlatacağını herhalde tahmin bile edememiştir.
Ama sonuç öyle olmuş, bir ustanın başlattığı döküm sanatı, hem bugün müze ve koleksiyonlardaki en değerli çarpıcı eserlerin bir çoğuna hayat vermiş, hem de günümüzün döküm sanayiinin yaratılmasına neden olmuştur... Hemen belirtmek gerekir ki, dökümcülüğün en ilginç özelliği ise, temel ilkeler açısından hiç değişmemiş olmasındadır.

Çünkü döküm ustalığı herşeyden önce çok geniş ve karmaşık bir organizasyon üzerinde hayat bulabilmektedir. Ayrıca kesin sonuç veren sağlam bilgiler üzerine oturur. Ve en küçüğünden, en büyüğüne kadar dökümcülük, teorik olarak bir ağır sanayidir. Çünkü çok sayıda karışık işlemler ve hazırlıklardan sonra, bir anda döküm yapılır ve sonuçta ortaya bir ürün çıkar. Bu adımlardaki herşey doğru olmazsa asla sonuç alınamaz.

Ama döküm ustalığının öyle bir özelliği daha vardır ki, teknik ve sanatın uyum içindeki yaratıcı ortamı olmadan sonuçtaki eser, gerçek değerine ulaşamaz.

Bu kitapta maden döküm sanatının büyük ve çarpıcı adımlarını renkli bir sanat öyküsü ile onu destekleyen teknolojinin gizli gücü arasındaki ilişkileri bulacaksınız.

Bunların yanısıra, Anadolu'daki ilk ürünlerden başlayan, Osmanlı dökümcülüğünün değişik boyutlu gerçeklerinden geçerek Batı'daki sanayi devrimi ile olağanüstü boyutlar kazanan döküm tekniğinin, ustalığının ve sanatının çeşitli ürünlerini, tasarım tarihinin değişik bir açısından izleyeceksiniz...