Kitaplar< Geri dönün
200 Yıllık Boğaziçi Camcılık Mirası İçinde 'ÇEŞMİBÜLBÜL”
Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. yayını, 1. Baskı, Ekim 2002, İstanbul (ISBN 975- 7028-11-8)
(200 YEARS’ HERITAGE OF GLASS ART AND “ÇEŞMIBÜLBÜL”, Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. publication, 1. printing, 2002, Istanbul - ISBN 975- 7028-11-8)
200 YILLIK BOĞAZİÇİ CAM MİRASI
İÇİNDE
'ÇEŞMİBÜLBÜL'
Bu kitap
Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A. Ş.
tarafından yayımlanmış,
Ekim 2002 tarihinde
3000 adet olarak basılmıştır.
Yayına hazırlayan ve düzenleyen: Prof. Önder Küçükerman
Dizgi, grafık uygulama, renk ayırımı, baskı: Aksoy Grafik Dizgi Matbaacılık A.Ş.
Yayın sorumlusu: İlknur Çetin
Grafik uygulama: Canan Güney
Yazı karakteri: Garamond
Kapak Cildi: Karton kapak ve şömiz
Kağıt: 135 gr. Sappi kuşe
Baskı: Heidelberg Speed Master DI
Mürekkep: Caps-G
ISBN 975-7028-10-X
1. Baskı: Ekim 2002
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
200 Yıllık Beykoz camcılığı mirası içinde 'Çeşmibülbül', 9
GİRİŞ
'Çeşmibülbül' ve Akdeniz camcılık kimliği ile bağlantıları, 10
I. BÖLÜM
AKDENİZ VE AVRUPA CAMCILIĞI İÇİNDE OSMANLI İMPARATORLUĞU CAM SANATI
AKDENİZ VE AVRUPA ARASINDAKİ CAM YARIŞI: Venedik camcılığının başlangıcı: 'Denizlerin camcılığı' 15 • 15. Yüzyıl Venedik camcılığının altın yılları • 1527: Önemli bir patent: 'Filigrana Retortoli' 17 • 16. ve 17. Yüzyıl'da Venedik'li ustaların Avrupa'ya yayılması 18 • 18. Yüzyıl'da 'Sanayi Devrimi' ve Venedik camcılığı üzerindeki etkileri 19 • Bohemya camcılığı: 'Ormanların sanatı' 22 • 'Sanayi Devrimi', Bohemya camcılığı ve Osmanlı İmparatorluğu 23 • 19. Yüzyıl Venedik camcılığı 27 • Venedik camcılığının Osmanlı İmparatorluğu cam sanayiine etkileri 29 • Osmanlı İmparatorluğu'nda eski sanayi düzeninde 'Gedik' 30 • Osmanlı İmparatorluğu'nda geleneksel camcılık düzeni 34 • 'Ehl-i hıref' ve 'Camgeran' 35
II. BÖLÜM
BOĞAZİÇİ VE BEYKOZ CAMCILIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ
BOĞAZİÇİ VE BEYKOZ CAMCILIĞININ I. DÖNEMİ: 'BEYKOZ İŞİ': III. Selim ve 'Beykoz camcılığı'nın başlatılması 42 • Önemli bir rakip: Venedik camcılığı 46 • 'Ateş sanayii’nin şehirden uzaklaştırılması 47 • 1839: Abdülmecit, 'Tanzimat' ve yeni sanayi dönemi 48
BEYKOZ CAMCILIĞININ II. DÖNEMİ: 'Beykoz İşi' ve 'Çeşmibülbül' • 1850'li yıllarda 'Dolmabahçe Sarayı' ve yeni camlar 50 • Beykoz camcılığı ve Ahmet Fethi Paşa 51 • 1844: Beykoz 'Çini ve Billur Fabrika-i Hümayunu' 53 • 1845: Çubuklu'daki 'Cam ve Billur Fabrikası' 54 • 1855 Paris Sergisi'nde Beykoz camları 59 • l860: Geleneksel üretim düzeninin değiştirilmesi 62
BEYKOZ CAM SANAYİİNİN SÖNÜKLEŞMESİ: 1876: Sultan II. Abdülhamit dönemi ve yeni sanayi ürünleri 63
BEYKOZ CAMCILIĞININ III. DÖNEMİ: 1899, Paşabahçe'de yeni bir cam fabrikası: 'Fabbricca Vetrami di Constantinople' 71 • 1920: Osmanlı İmparatorluğu'nun son günleri ve Beykoz camcılığının çökmesi 75
TARİHİ BEYKOZ CAMCILIĞININ SON KUŞAĞI. Paşabahçe Cam Fabrikası ve 'Çeşmibülbül'ün yeniden doğuşu 79
III. BÖLÜM
19. YÜZYIL'DA BEYKOZ CAMCILIĞINDAKİ YENİ TEKNİK: 'ÇEŞMİBÜLBÜL'
SANAYİ REKABETİ İÇİNDEKİ YENİ BİR ÜRÜN: 'ÇEŞMİBÜLBÜL': Çeşmibülbül yapımındaki cam ustalığı 86
'BEYKOZ' CAMLARININ VE 'ÇEŞMİBÜLBÜL'LERİN ÖZELLİKLERİ: 'Renksiz' camlar • 'Renkli' camlar 95 • Cam üzerine 'Kesme' teknikleri 98 • 'Opal' camlar 102 • 'Çeşmibülbül'ler 103
19. YÜZYIL'DA BEYKOZ CAMLARINDA KULLANILMIŞ OLAN YÖNTEMLER: Bir camın nasıl üretildiği, 'Ayrıntılarda gizlidir' 107
BEYKOZ CAMLARININ ÜRETİM YÖNTEMLERİ: 'Üfleyerek Şişirme' yöntemi 114 • 'Kalıpla' cam biçimlendirme yöntemi 118 • 'Savurma' yöntemi 119 • 'Beykoz camları'nın, dönemin cam biçimleriyle ilişkileri 122 • 'Çeşmibülbül'lerin kullanım yerleri ve türleri 123
ÇEŞMİBÜLBÜL YAPIMINDAKİ ÇOK ZOR ADIMLAR: 1. Adım: 'İlk küçük cam küre' 122 • 2. Adım: 'Cam kürenin silindir yapılması' 128 • 3. Adım: 'Kalıba yerleştirilen cam çubuklar' 128 • 4. Adım: 'Soğuk çubukların ergiyerek sıcak cama yapışması' • 5. Adım: “Cam çubuklar, iki cam arasında' 134 • 6. Adım: 'Cam çubukların burkulması' • 7. Adım: 'Asıl cam ustalığı' 137 • 8. Adım: 'Son işlemler' 138
SON SÖZ: 19. Yüzyıl'dan günümüze kadar gelen bir camcılık yarışının ünlü ürünü olarak 'Çeşmibülbül'
KAYNAKLAR 158, Fotoğraflar 159
ÖNSÖZ
200 Yıllık Beykoz Camcılığı Mirası içinde 'Çeşmibülbül'
Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş.
Cam sanatı mirası içinde Doğu Akdeniz ve Anadolu'nun özel bir yeri vardır. Çünkü ilk cam üretimi Doğu Akdeniz'de başlamış, Roma İmparatorluğu döneminin gelişmiş cam sanayii de bu topraklar üzerinde önemli ürünler vermiştir.
1450 yılından bu yana Osmanlı İmparatorluğu döneminde ise, bu miras, İstanbul'da gelişen başarılı bir camcılığı desteklemiştir. Özellikle Topkapı Sarayı tarafından desteklenerek gelişen bu yarışın en son ve en ilginç sonuçlarından birisi, 200 yıl önce Sultan III. Selim döneminde başlatılmış olan Beykoz camcılığıdır.
Aslına bakılırsa Beykoz camcılığı, 1800'lü yıllardaki Sanayi Devrimi'nin Osmanlı İmparatorluğu üzerinde yaptığı önemli bir değişimin simgesidir. Sultan III. Selim döneminde, Beykoz cam atölyelerinde ilk üretildiği günden beri, büyük bir ün kazanan, günümüze kadar yasayarak gelebilen, önemli müze ve koleksiyonlarda bulunan 'Beykoz Camları' ve 'Çeşmibülbül'ler böylelikle yaratılmıştır.
Elinizde bulunan kitabımızda, Şişecam olarak sahip olduğumuz Beykoz Camları mirasının kaynaklarını, çeşmibülbül sanatının değişik dönemlerdeki gelişmelerini ve günümüze ulaşan ürünlerini izleyeceksiniz. Ayrıca bu kitaptaki eserlerin Şişecam Koleksiyonu'na ait olması, tarihi sorumluluğumuzu ve duyarlılığımızı da ortaya koyması bakımından bizler için ayrı bir anlam taşımaktadır. Böyle anlamlı, değerli bir mirasa ve sorumluluğuna sahip olan bizler, bundan büyük güç alıyoruz.
Beykoz cam geleneğinin yakın dönem tasarımlarına imza atan, bu konudaki belge ve kaynakları araştıran, kitabı yazan, yayına hazırlamada büyük emeği geçen Prof. Önder Küçükerman'a ve basımı büyük bir özenle gerçekleştiren Atilla Aksoy'a Şişecam Topluluğu olarak teşekkür ederiz
GİRİŞ
'Çeşmibülbül' ve Akdeniz Camcılık Kimliği İle Bağlantıları
Prof. Önder Küçükerman
Bu kitapta, 19. Yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğu'nda cam sanayiinin geliştirilmesi için yapılan girişimler sonucunda yaratılan 'Beykoz' camcılık geleneğini ve bu ürünler arasında özel bir yeri olan 'Çeşmibülbül'lerin renkli öyküsünü izleyeceksiniz.
Camcılığın ilk kez başladığı Doğu Akdeniz ve daha sonra da olağanüstü bir şekilde parlayan Venedik camcılığı, tarih içinde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Venedik ustalığının, 'Beykoz camları' olarak isimlendirilen grup içinde yer alan ve 'Çeşmibülbül' olarak tanınan cam eserlerin yaratılmasında çok büyük ölçüde etkisi vardır.
Bu bakımdan Beykoz camcılığının 19. Yüzyıl'daki en önemli ürünleri arasında bulunan 'Çeşmibülbül'lerin tarihsel kaynağı da, bir yönüyle Doğu kültürünün, diğer yönüyle de Akdeniz camcılığının 3000 yıllık tarihi kimliği ile bağlantılıdır.
Aslına bakılırsa, özellikle Venedik'te ve yanındaki küçük bir ada olan Murano'daki cam ustaları, birçok tekniğin yanı sıra bu eski tekniği de olağanüstü yorumlara ulaştırmıştı. Nitekim Venedik'li camcılar daha 18. Yüzyıl'da bu işin temeli olan hassas kimya bilgisi ve camcılık ustalığı ile dünya camcılığına kendi kimliğini vurmuştu. Ancak aynı yıllarda, öncelikle İngiltere'de başlayan 'Sanayi Devrimi' bütün ülkelerdeki bu gibi geleneksel üretim düzenlerini ciddi darboğazlara sokmuştu.
Venedik ve Murano'lu camcılar da 'Sanayi Devrimi'nin yenilikleri karşısında aynı sıkıntıları yaşamıştı. Oysa o güne kadar camcılıkla ilgili bütün bilgilerini büyük bir titizlikle koruyarak kendilerine saklamışlardı. Sonuçta 19. Yüzyıl başlarında Murano'yu da etkileyen ekonomik ve siyasal krizler nedeniyle usta camcıların bir kısmı Avrupa'ya dağılmak zorunda kalmışlardı.
Ama 'Sanayi Devrimi', Avrupa'daki bütün geleneksel sanayi ve sanat alanlarında çalışanların hemen hemen tümünü etkilemişti. Kısacası, herkes bu duruma bir çözüm arıyordu.
Bu gelişmelerle bağlantılı olarak, o dönemlerde Avrupa'nın kralları, imparatorları Venedik'li bu ünlü cam ustalarını, kendi ülkelerinin cam sanatını geliştirmek ve önemli bir yaratıcılık kaynağı olarak kullanmak için ülkelerine davet etmeye başlamıştı.
Ve hiç kuşkusuz bu gelişmelerden de hem Venedikli cam ustaları, hem de onları davet eden krallar, imparatorlar önemli ölçüde yararlanmışlardı. Çünkü böylece yüzyıllar boyunca her yönüyle bir kapalı kutu olan ve her türlü bilgisini gizleyen Venedik camcılığı birden bire bütün Avrupa'ya ve en üst düzeydeki desteklerle yayılmaya başlamış oluyordu.
Osmanlı İmparatorluğu'nda da, 19. Yüzyıl'ın başlarında 'Sanayi Devrimi'nin etkisiyle bu gibi geleneksel sanayi alanlarının geliştirilmesi girişimleri başlatılmıştı. İşte bunun bir sonucu olarak Venedik ve Murano'lu cam ustalarıyla ilişkiler kurulmuş olmalıdır.
Çünkü Sultan III. Selim döneminde Osmanlı İmparatorluğu'nda sanayiin bir bütün olarak geliştirilmesi için çalışılıyordu. Hiç kuşkusuz bu arada en önemli rakipleri olan Venedik ve Bohemya'nın bilgilerinden yararlanılarak, Beykoz camcılığının ve 'Çeşmibülbül'ün yaratılmasında ve gelişmesinde Venedik cam ustalığının büyük etkileri olmuştur.
Ama bu arada asıl başka bir yenilik daha çok önem taşıyordu: Çünkü, sonuçta, Sultan III. Selim döneminde Boğaziçi'nde 'Beykoz camcılığı' ve daha sonra da onun özel bir ürünü olan 'Çeşmibülbül' yaratılmıştı.